نشانه در معماری
در معماری و شهرسازی و طراحی کالبد یک جامعه، نشانه و نماد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که با استفاده از آنها می‌توان بسیاری از مفاهیم اعتقادی، فرهنگی، تاریخی و… را در انظار مردم قرار داد؛ برای رسیدن به مقاصد مختلفی مانند ایجاد هویت یا تداعی یک پیروزی تاریخی یا انتقال یک حس معنوی و یا ایجاد یک حس نوستالژیک؛ حتی گاه ممکن است همه اینها در یک نشانه یا نماد جمع شود.
امروزه معنامندی فضایی از مهم ترین راهکارهای کیفیت‌بخشی به فضای معماری است و طراحان و معماران در این زمینه تلاش می‌کنند. از این‌رو توجه به مفاهیمی همچون حس مکان و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر آن بسیار مورد توجه می‌باشد. مکان جایی است که فرد را در ارتباطی درونی با خود قرار داده و موجبات شناخت بهتر انسان از محیط پیرامون و خویشتن را فراهم می‌آورد. مکان‌های متفاوت «تصویرهای ذهنی» در افراد ایجاد کرده و این احساسات، ادراکات متفاوتی را از فضا رقم می‌زنند. ادراکات انسان که در معانی ریشه دارند، به واسطه تأویل و تداعیات ذهنی دریافت شده و می‌تواند زمینه‌ای برای ایجاد حس مکان فراهم آورد. تصویرهای ذهنی به واسطه نشانه‌ها ایجاد می‌شوند. از این رو می‌توان نشانه‌ها را عاملی مؤثر در ارتقای حس مکان دانست (فلاحت، نوحی، ۱۳۹۱). هر نشانهای به بیان معنایی فراتر از خود می‌پردازد و حس تعلق به جامعه‌ای خاص را اظهار می‌دارد. این نشانه ها به دلیل آنکه در زندگی روزمره تکرار می‌شوند، حس خاصی از معنا و هویت را نیز تقویت می‌کنند (مزینی، ۱۳۷۵)
تبدیل نشانه به نماد
اغلب چنین است که یک نشانه یا علامت به عنوان یک نماد تهیه نمی‌شود اما بعدها با گذشت زمان ارزش نمادین به دست می‌آورد. مانند برج ایفل که شاید در ابتدای ایجاد آن صرفاً یک نشانه بود برای شهر پاریس اما با گذشت زمان و به دلیل ویژگی‌های ساخت و فرم آن تبدیل به نماد پاریس و حتی کشور فرانسه در کل جهان شد. البته ممکن است این ایده از ابتدا در ذهن سازندگان آن بوده باشد که این بنا به نمادی برای پاریس تبدیل شود. در معماری و شهرسازی تفاوت نماد با نشانه در این است که نماد جنبه تاریخی می‌یابد و در یک دوره زمانی به دلیل فرم و محتوای آن به نماد تبدیل می‌شود. البته این‌گونه نیست که نشانه و نماد حتماً باید یک سازه یا بنا باشد.
آیت‌مداری در قرآن
«هر شیءای، هر پدیده‌ای و حتی هر رفتاری نشان از حقیقتی در پس پرده‌ی خود دارد»؛ تابلوهای راهنمایی و رانندگی را در نظر بگیرید، ما وقتی به یکی از این تابلوها می‌رسیم به چیزی توجه می‌کنیم؟ به اینکه این تابلو از چه نوع فلزی ساخته شده است یا رنگ آن چیست و غیره…؟ یا اینکه مهم‌تر از اینها و اصل هدف تابلو این است که ما را متوجه یک هشدار یا خبری کند؟ مثلا وقتی به تابلوی پیچ تند در جاده برمی‌خوریم شروع به فکر کردن درباره جنس و رنگ تابلو و یا شکل روی آن می‌کنیم یا این معنا را دریافت می‌کنیم که چند متر جلوتر یک پیچ تند قرار دارد و باید احتیاط کنیم و سرعت‌مان را کم کنیم. معنای نهفته در این علائم، قراردادی میان پلیس راهنمایی و رانندگی با استفاده‌کنندگان از راه‌هاست و رانندگان با شرکت در کلاس‌های آموزشی با معنای این علائم آشنا می‌شوند. فهم این علائم عبور و مرور را آسان می‌کند؛ رعایت آنها امنیت را برای استفاده‌کنندگان از راه فراهم می‌سازد. اما اگر ما شناخت درستی از این علائم نداشته باشیم، همانند راننده‌ی گنگی هستیم که به علت رعایت نکردن مقررات، ممکن است باعث تصادف شود. چنین راننده‌ای نه‌تنها برای دیگر استفاده‌کنندگان از راه ناامنی ایجاد می‌کند، بلکه ممکن است مسیر خود را در جاده گم کرده و هرگز به مقصد نرسد.
قرآن ما را به این‌گونه دیدن عالم و پدیده‌ها دعوت می‌کند و در بسیاری از آیات ما را متوجه این امر می‌سازد که در مشاهده و مطالعه هر موضوع و پدیده‌ای به نشانی و آیت آن توجه کنیم و حتی به ما نهیب می‌زند که چرا این آیات را نمی‌بینید[۱]. امام صادق علیه‌السلام در کتاب توحید مفضل به برخی از این نشانه‌ها و آیات الهی پرداخته و راز و رمز پشت آنها را به روی ما گشوده است. یکی از هفت متعلقی که انسان مومن باید بدان ایمان داشته باشد همین نگاه آیت‌بین و ایمان به آیات الهی (نه به معنای آیات قرآن بلکه نشانه‌های خداوند) است که در یهنه‌ی عالم گسترده است[۲]. آیه در قرآن به معنی نشانه است، یعنی هر خلقتی نشانهای از چیزی دارد. آیات الهی نامتناهی هستند و در هرکدام راز و رمزی نهفته است[۳]. انسان حکیم به دنبال نشانه‌هاست همان‌گونه که سعدی از برگ درختان سبز، معرفت به کردگار را متوجه می‌شود یا عطار از جوی آب، گذر عمر را می‌بیند[۴] [۵].
رسالت ما
بنظر می‌رسد یکی از رسالت‌های معمار و شهرساز شناسایی آیات یا نشانه‌های الهی و باز طراحی آنها در اثر خود است. ساخت یک بنا، طراحی یک فضای اجتماعی و شهری، طراحی یک خیابان و… همه می‌تواند محملی باشد برای متذکر شدن مخاطب و جلب شدن توجه به یک معنای الهی. تاثیر نشانه بر مخاطب، تذکر است. شهر و معماری باید مدام به مخاطب، انسانیت، اخلاق، حق‌پذیری، مبارزه با ظلم، عدالت و همه‌ی فضائل را متذکر شود.
این چنین شهری چه فرهنگی تولید می‌کند؟ همان گونه که روحیات و اخلاق یا در کل فرهنگ یک جامعه بر شکل شهرها و بناهای آن تاثیر می‌گذارد، نوع طراحی فضاها و بناها نیز بر فرهنگ و روحیات یک جامعه اثرگذار است و این تاثیر متقابل ما را بر آن می‌دارد که برای ارتقای اخلاق و معنویت در فرهنگ یک جامعه فکر کنیم و گام برداریم. تأثیر نمای شهر و دیوارها و بناهایی که دائما در مقابل چشم مردم‌اند در فرهنگ جامعه و رفتار مردم چیزی فوق تصور بسیاری از مسئولان و مردمی است که می‌سازند و هیچ توجهی به آن ندارند.
پی‌نوشت:
[۱] وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ – سوره مائده، آیه ۲۰ و ۲۱
[۲] کلبه کرامت، جلسه ۲۳۵ با موضوع دکترین اسلام، متعلقات ایمان (۱)، نقشه ایمان (۱)
[۳] کلبه کرامت، جلسه ۳۴۳ با موضوع درآمدی بر دکترین سینما (۱۲)، آیت‌مداری (۱)
[۴] برگ درختان سبز در نظر هوشیار هر ورقش دفتری است معرفت کردگار
[۵] بر لب جوی نشین و گذر عمر ببین کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس
